Ψυχική Ανθεκτικότητα

Κρίσιμα ψυχοπιεστικά γεγονότα μπορούν να συμβούν και συμβαίνουν καθημερινά στις ζωές πολλών ανθρώπων. Εξαρτώμενα από την ένταση, τη σοβαρότητα και τη διάρκεια του γεγονότος, τα συμπτώματα του στρες μπορεί να επιμείνουν για πολύ καιρό μετά το τέλος της κρίσης. Θλίψη, ευερεθιστότητα, ενοχή και αίσθηση έντασης μπορούν να είναι κάποια από τα συμπτώματα. Για παράδειγμα, σε ξαφνικά και απρόσμενα γεγονότα η βίωση δυσπιστίας και συναισθηματικού μουδιάσματος θεωρούνται συνηθισμένες αντιδράσεις (1). Γιατί όμως κάποιοι άνθρωποι, μετά από ένα τέτοιο γεγονός, εμφανίζουν κάποια ψυχική διαταραχή, κάποιοι άλλοι απλώς συμπτώματα τα οποία αποδράμουν με το πέρασμα του χρόνου, ενώ κάποιοι άλλοι επιστρέφουν στην καθημερινότητά τους χωρίς να έχουν επηρεαστεί;

Η έννοια της ψυχικής ανθεκτικότητας

Η μελέτη των κινδύνων και της ανθεκτικότητας ξεπήδησε από την παρατήρηση ότι ορισμένα άτομα που εκτίθενται σε αντιξοότητες, επιτυγχάνουν θετικά αποτελέσματα (2). Η Ανθεκτικότητα έχει οριστεί ως η «άνθηση παρά τις αντιξοότητες» (3) και ως το σύνολο των παραγόντων που προστατεύει κατά την έκθεση και μειώνει την επίδραση των στρεσογόνων παραγόντων (4). Επίσης, ως η ικανότητα του ατόμου να αντιμετωπίζει φυσιολογικά αναπτυξιακά επιτεύγματα παρά την ύπαρξη κοινωνικών και περιβαλλοντικών αντιξοοτήτων (5). Γενικά έχουν δοθεί αρκετοί ορισμοί, ώστε να περιγραφεί η ψυχική ανθεκτικότητα, αλλά δύο είναι οι κυριότεροι. Ο πρώτος, του Luther και των συνεργατών του ορίζει την ψυχική ανθεκτικότητα ως μια δυναμική διεργασία που περιλαμβάνει θετική προσαρμογή εντός του πλαισίου σημαντικής αντιξοότητας (6). Ο δεύτερος ορισμός είναι αυτός της Masten, σύμφωνα με τον οποίο η ψυχική ανθεκτικότητα είναι ένα σύνολο διεργασιών που οδηγεί σε θετικά αποτελέσματα, παρά την ύπαρξη σημαντικών απειλών (7). Τα κοινά σημεία των δύο ορισμών είναι α. η ύπαρξη απειλής και β. η θετική προσαρμογή στο στρες. Η ψυχική ανθεκτικότητα (resilience) δεν θα πρέπει να συγχέεται με τις έννοιες της σκληρότητας (hardiness), της ανθεκτικότητας του εγώ (ego resiliency) και της μετατραυματικής ανάπτυξης (post-traumatic growth). Κάποιοι από τους παράγοντες οι οποίοι συνεισφέρουν στην ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας είναι μεταξύ άλλων: η αισιοδοξία, οι αποτελεσματικές στρατηγικές επίλυσης προβλημάτων, οι αποτελεσματικές στρατηγικές αντιμετώπισης ψυχοπιεστικών καταστάσεων, η πίστη, η ύπαρξη νοήματος ζωής, η αυτό-αποτελεσματικότητα, η ελπίδα, οι στενές σχέσεις και η ενσυναίσθηση (8). Τα στοιχεία που συμβάλλουν στην αύξηση της ψυχικής ανθεκτικότητας έχουν ομαδοποιηθεί σε  παράγοντες που σχετίζονται με: α. το άτομο, β. την οικογένεια και γ. το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο. Οι Tugade & Fredrickson, (9) ανέπτυξαν μία θεωρία για την ανθεκτικότητα η οποία βασίζεται στους παράγοντες που σχετίζονται με την ύπαρξη θετικών αποτελεσμάτων μετά την έκθεση σε στρεσογόνες καταστάσεις. Η ανθεκτικότητα γίνεται συχνά αντιληπτή ως το ένα άκρο ενός συνεχούς με την ευπάθεια στην ανάπτυξη της ψυχιατρικής διαταραχής στο άλλο (10). Τα ψυχικά ανθεκτικά άτομα συνηθίζουν να επικεντρώνουν στην θετική πλευρά μίας κατάστασης (11). Η ανθεκτικότητα δεν είναι η απλή επάνοδος στην προηγούμενη κατάσταση μετά από στρεσογόνα γεγονότα, αλλά μάλλον θα πρέπει να θεωρείται ως θετική ανάπτυξη ή προσαρμογή μετά από τέτοια γεγονότα (12). Σύμφωνα με τον Zautra (13) εντοπίζονται δύο βασικές πτυχές της ανθεκτικότητας: η ανάκαμψη και η βιωσιμότητα. Ανάκαμψη είναι η ικανότητα να ανακτήσει κάποιος την λειτουργικότητά του μετά από ένα στρεσσογόνο ή τραυματικό γεγονός. Για κάποιους, αγχογόνες εμπειρίες μπορεί να οδηγήσουν σε ευκαιρίες ανάπτυξης και της μάθησης που αυξάνουν την ικανότητα να αντιμετωπίσουν τις μελλοντικές προκλήσεις. Βιωσιμότητα είναι η ικανότητα να υπομένει και να εμμένει σε όλη προκλήσεις της ζωής. Η ανθεκτικότητα διευκολύνει την προσαρμογή και τα ανθεκτικά άτομα είναι σε θέση να προσδιορίσουν τι είναι αγχωτικό και να εκτιμήσουν ρεαλιστικά την ικανότητα δράσης τους, ώστε να μπορούν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τα προβλήματα (14).

Ερευνητικά Δεδομένα

Η ψυχική ανθεκτικότητα σχετίζεται με ευνοϊκή έκβαση της θεραπείας σε ασθενείς με κατάθλιψη ή / και αγχώδεις διαταραχές (15) ενώ δρα και ως αντισταθμιστικός και προστατευτικός παράγοντας για συμπτώματα κατάθλιψης (16). Επίσης, έρευνα των Connor και Davidson (17) έδειξε ότι άτομα με μείζονα καταθλιπτική διαταραχή, είχαν χαμηλότερη βαθμολογία στην ανθεκτικότητα σε σύγκριση με υγιή άτομα. Η ψυχική ανθεκτικότητα έχει θετική συσχέτιση με την ψυχολογική ευεξία και αρνητική συσχέτιση με την  κατάθλιψη και το άγχος (18) τόσο σε υγιή άτομα όσο και σε άτομα με καρκίνο του αίματος (19). Σε άτομα της τρίτης ηλικίας υψηλότερη ανθεκτικότητα προβλέπει μεγαλύτερη ευτυχία, χαμηλότερη κατάθλιψη, και μεγαλύτερη ικανοποίηση από τη ζωή (20). Φαίνεται ότι η χαμηλή ανθεκτικότητα σχετίζεται με υψηλότερα ποσοστά αυτοκτονιών (21). Η ψυχική ανθεκτικότητα στην απώλεια εργασίας φαίνεται να αποφασίζεται από γεγονότα νωρίς στη ζωή του ατόμου (22) ενώ τα παιδιά που γενικά είχαν χαμηλότερα επίπεδα των ψυχολογικών πόρων στην παιδική ηλικία τείνουν να είναι λιγότερο ανθεκτικά στις οικονομικές κρίσεις στο μέλλον (23). Μια σειρά από μελέτες, έχουν δείξει ότι η καλή σχέση γονέα-παιδιού είναι ένα από τους πιο σημαντικούς παράγοντες για την ανάπτυξη ψυχικής ανθεκτικότητας στην ενήλικη ζωή (24). Οι Mak, Ng & Wong, (25) τόνισαν ότι η ανάπτυξη της ανθεκτικότητας σχετίζεται με την ικανοποίηση από τη ζωή και ότι η ενίσχυση των θετικών γνωσιών είναι σημαντικοί παράγοντες για την προώθηση της ανθεκτικότητας και της ευημερίας.

Ανδρουτσάκος Ιωάννης

Ψυχολόγος, MSc

Ειδίκευση στη Γνωσιακή – Συμπεριφοριστική Θεραπεία

Βιβλιογραφία:

1. Richard G. Tedeschi and Lawrence G. Calhoun (2004) Posttraumatic Growth: Conceptual Foundations and Empirical Evidence, Psychological Inquiry 2004, Vol. 15, No. 1, 1–18
2. Yates T.M., Masten, AS (2004), Fostering the Future: Resilience Theory and the Practice of Positive Psychology, in P.A. Linley & S. Joseph (Eds.) Positive Psychology in Practice. Hoboken, NJ: Wiley.
3. Hildon, Z., Montgomery, S.M., Blane, D., Wiggins, R.D., & Netuveli, G. (2010). Examining resilience of quality of life in the face of health-related and psychosocial adversity at older ages: What is “right” about the way we age? Gerontologist, 50, 3647.
4. Almeida, D.M. (2005). Resilience and vulnerability to daily stressors assessed via diary methods. Current Directions in Psychological Science, 14, 62_68.
5. Carver, C. S. (1998). Resilience and thriving: Issues, models, and linkages. Journal of Social Issues, 54, 245-266.
6. Luthar, SS, Cicchetti, D, Becker, B. The construct of resilience: a critical evaluation and guidelines for future work. Child Development 2000; 71(3), 543-562
7. Masten, A. S. (2001). Ordinary magic: Resilience processes in development. American Psychologist, 56, 227–238. doi:10.1037/0003-066X.56.3.227
8. Masten, A. S., & Reed, M. G. J. (2002). Resilience in development. In C. R. Snyder & S. J. Lopez (Eds.), Handbook of positive psychology (pp. 74–88). New York, NY: Oxford University Press.
9. Tugade, M. M., & Fredrickson, B. L. (2004). Resilient individuals use positive emotions to bounce back from nagative emotional experiences. Journal of Personality and Social Psychology, 86, 320-333
10. Goldberg, D. P. (1972). The detection of psychiatric illness by questionnaire. Maudsley Monograph, 21, Oxford: Oxford University Press.
11. Druss RG & Douglas CJ (1988) Adaptive responses to illness and disability: health denial. General Hospital Psychiatry 10, 163–168.
12. Richardson, G. E., & Waite, P. J. (2002). Mental health promotion through resilience and resiliency education. International Journal of Emergency Mental Health, 4, 65−75.
13. Zautra, A.J. (2009). Resilience: One part recovery, two parts sustainability. Journal of Personality, 77, 19351943.
14. Caplan G (1990) Loss, stress, and mental health. Community Mental Health Journal 26, 27–48.
15. Jung-Ah Min, Jeong Jin Yu, Chang Uk Lee, Jeong-Ho Chae, (2013), Cognitive emotion regulation strategies contributing to resilience in patients with depression and/or anxiety disorders, Comprehensive Psychiatry 54 (2013) 1190–1197
16. Goldstein, A., Faulkner, B., Wekerle, C., (2013), The relationship among internal resilience, smoking, alcohol use, and depression symptoms in emerging adults transitioning out of child welfare, Child Abuse & Neglect 37 (2013) 22– 32
17. Connor, K. M., & Zhang, W. (2006). Recent advances in the understanding and treatment of anxiety disorders. Resilience: Determinants, measurement, and treatment responsiveness. CNS Spectrums, 11, 5−12.
18. Haddadi, P. Besharat, M.A. (2010), Resilience, vulnerability and mental health, Procedia Social and Behavioral Sciences 5 (2010) 639–642
19. Wang, Zi-Yue, Meng-Shi, Li-Liu, Wang Lie, (2016) Exploring correlations between positive psychological resources and symptoms of psychological distress among hematological cancer patients: a cross-sectional study, Psychology, Health & Medicine, 21:5, 571-582, DOI: 10.1080/13548506.2015.1127396
20. Smith, J.L., Hollinger-Smith, L. (2015), Savoring, resilience, and psychological well-being in older adults, Aging & Mental Health, 19:3, 192-200, DOI:10.1080/13607863.2014.986647
21. Roy, A., Sarchiapone, M., Carli, V. (2007) Low Resilience in Suicide Attempters, Archives of Suicide Research, 11:265–269.
22. Powdthavee, N. (2014) What childhood characteristics predict psychological resilience to economic shocks in adulthood?, Journal of Economic Psychology 45 (2014) 84–101
23. Graham, L., & Oswald, A. J. (2010). Hedonic capital, resilience and adaptation. Journal of Economic Behavior & Organization, 76, 372–384.
24. Masten, A. S., Best, K. M., & Garmezy, N. (1990). Resilience and development: Contributions from the study of children who overcome adversity. Development and Psychopathology, 2, 425–444.
25. Mak WWS, Ng ISW, Wong CCY (2011). Resilience: Enhancing wellbeing through the positive cognitive triad. J Counsel Psychol; 58: 610-7.