April 2018

Το φαινόμενο του Εκφοβισμού (Bullying) έχει πάρει τα τελευταία χρόνια μεγάλες διαστάσεις μέσα στο σχολικό περιβάλλον. Παρατηρείται έντονα πλέον από τις μικρές τάξεις του Νηπιαγωγείου μέχρι και το Πανεπιστήμιο.

To bullying (εκφοβισμός) είναι μία επιθετική συμπεριφορά που εκδηλώνεται σκόπιμα από έναν μαθητή/τρια ή μια ομάδα μαθητών/τριών προς έναν άλλον μαθητή/τρια. Eίναι στοχευμένη, σκόπιμη, επαναλαμβανόμενη και περιλαμβάνει ανισορροπία δύναμης και αντοχής.

Τα εμπλεκόμενα μέλη αναφέρονται ως ο/η Θύτης, το Θύμα (στόχος), ο/η Παρατηρητής και το παιδί Θύτης – Θύμα ( είναι ο μαθητής που έχει δεχτεί εκφοβισμό, αλλά έχει εκφοβίσει και ο ίδιος).

Οι μορφές της επιθετικής συμπεριφοράς εμφανίζονται ως:

α) Σωματική βία όπου εκδηλώνεται με χτυπήματα, σπρωξίματα, κλωτσιές, τσιμπιές, στριμώγματα κ.α.

β) Ψυχολογική βία όπου εκφράζεται με διάφορα πειράγματα, παρατσούκλια, κοροϊδία, διάδοση φημών, εξύβριση, ταπείνωση, εξευτελισμός, ρατσιστικά σχόλια, απειλές. Ακόμα, περιλαμβάνει επίσης και τον εσκεμμένο αποκλεισμό μαθητών από διάφορες κοινωνικές και σχολικές δραστηριότητες.

γ) Σεξουαλική παρενόχληση όπου χαρακτηρίζεται από σεξουαλικά, ταπεινωτικά σχόλια, ανεπιθύμητα αγγίγματα, εξαναγκασμό του θύματος να παρακολουθεί ή να συμμετέχει ενεργά σε σεξουαλικές πράξεις και βιασμό. Το παιδί Θύμα μπορεί να εξαναγκαστεί να πράξει ή να υποστεί το ίδιο κάποια από τις παραπάνω συμπεριφορές.

δ) Οικονομική εκμετάλλευση όπου εκφράζεται με κλοπή ή φθορά προσωπικών αντικειμένων, χρημάτων κ.α.

ε) Διαδικτυακός εκφοβισμός (cyber bullying) όπου χαρακτηρίζεται από διάφορες μορφές ψυχολογικής κακοποίησης οι οποίες συνδέονται με το συμβατικό εκβιασμό, μέσω του διαδικτύου ή τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, με σκοπό τη σκόπιμη ζημιά ενός ατόμου ή μιας ομάδας όπως διακωμώδηση – εξευτελισμός ενός προσώπου μέσω Internet, αποστολή προσβλητικών μηνυμάτων ή άσεμνου περιεχομένου μέσω Internet ή διαφόρων διαδικτυακών εφαρμογών, εξευτελισμός παιδιού ή εφήβου, με τη δημιουργία ενός προφίλ ή μπλογκ το οποίο περιλαμβάνει σκόπιμα λανθασμένο και εξευτελιστικό περιεχόμενο, αποστολή απειλών, δημοσιοποίηση προσωπικών βίντεο ή φωτογραφιών χωρίς τη συγκατάθεση του ατόμου.

Φαίνεται ότι ο εκφοβισμός παίρνει διαφορετική μορφή ανάλογα με το φύλο. Έχει παρατηρηθεί ότι τα αγόρια χρησιμοποιούν συνήθως άμεσες μορφές εκφοβισμού που σχετίζονται κυρίως με την σωματική τους υπεροχή π.χ. χτυπούν, σπρώχνουν κ.α.  Ενώ τα κορίτσια χρησιμοποιούν πιο έμμεσους τρόπους όπως το κουτσομπολιό, οι φήμες, ο κοινωνικός αποκλεισμός και το internet.

Τα παιδιά που έχουν περισσότερες πιθανότητες να δεχτούν εκφοβισμό είναι συνήθως σωματικά πιο αδύναμα από τα παιδιά της ηλικίας τους, είναι ευαίσθητα, ντροπαλά, εσωστρεφή, βάζουν εύκολα τα κλάματα, έχουν αρνητική εικόνα εαυτού – χαμηλή αυτοπεποίθηση, δυσκολεύονται να επιβληθούν στην ομάδα, δεν ενοχλούν και δεν προκαλούν, σχετίζονται καλύτερα με τους ενήλικες.

Τα παιδιά που έχουν περισσότερες πιθανότητες να εκφοβίσουν είναι συνήθως σωματικά πιο δυνατά συγκριτικά με τους συνομήλικους, είναι σχετικά δημοφιλή, αντιδραστικά, προκλητικά ακόμα και  προς τους ενήλικες, θυμώνουν εύκολα και έχουν χαμηλή ανοχή στην ματαίωση.

Οι επιπτώσεις του σχολικού εκφοβισμού είναι σοβαρές και μακροχρόνιες και αφορούν τόσο στα παιδιά που θυματοποιούνται, στους θύτες αλλά και στα παιδιά παρατηρητές. Τα παιδιά παρατηρητές δεν παίρνουν θέση,  δεν υποστηρίζουν και δεν προστατεύουν καμία από τις δύο πλευρές και αισθάνονται αναποφάσιστα σχετικά με το ποιος φταίει ή όχι. Είναι επιρρεπή στις καταχρήσεις π.χ. εξάρτηση από καπνό, αλκοόλ, αλλά και από το ιντερνέτ, έχουν αυξημένο άγχος, είναι πιθανό να απουσιάζουν συχνά από το σχολείο.

Τα παιδιά «θύματα» εμφανίζουν σχολική άρνηση, μειωμένη επίδοση στα μαθήματα, αυξημένο αίσθημα μοναξιάς και θλίψης, αλλαγές στον ύπνο και στην διατροφή, απώλεια ενδιαφέροντος για δραστηριότητες. Έχουν περισσότερες πιθανότητες να υποφέρουν από άγχος, κατάθλιψη ακόμα και αυτοτραυματισμούς και σε κάποιες περιπτώσεις απόπειρες αυτοκτονίας, εμφανίζουν ψυχοσωματικά συμπτώματα π.χ. πονοκεφάλους, τρέμουλο, δερματικά εκζέματα, διαταραχές που σχετίζονται με το πεπτικό σύστημα κ.α. Έχουν αυξημένες πιθανότητες για κατάχρηση ουσιών (καπνός, αλκοόλ, ναρκωτικά)

Τα παιδιά «θύτες» έχουν περισσότερες πιθανότητες να υποφέρουν από άγχος, κατάθλιψη, να διαπράξουν παράνομες πράξεις π.χ. κλοπή, φθορά περιουσίας και συνεπώς περισσότερες πιθανότητες εμπλοκής με την Αστυνομία και την Δικαιοσύνη.

Η ανησυχία των γονέων είναι συχνά έντονη σχετικά με το αν το παιδί τους εμπλέκεται με οποιονδήποτε τρόπο σε περιστατικά εκφοβισμού. Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις που θα μπορούσαν να κινητοποιήσουν τους γονείς. Τα παιδιά που εκφοβίζονται πιθανόν να παρουσιάζουν κάποια από τις παρακάτω συμπεριφορές όπως ότι άλλα παιδιά τα χτυπούν, τα σπρώχνουν,  τα κοροϊδεύουν, τα υποτιμούν, τα εξευτελίζουν, τα απειλούν και τα εκβιάζουν, τους παίρνουν τα βιβλία, τα χρήματα, προσωπικά αντικείμενα ή τους τα καταστρέφουν. Τα παιδιά – «Θύματα» έχουν κοψίματα, γδαρσίματα, μελανιές, σκισμένα ρούχα για τα οποία δεν μπορούν να δώσουν μια λογική εξήγηση, κάθονται μόνα στα διαλείμματα ή στην ώρα του φαγητού, τα διαλέγουν τελευταία στα ομαδικά παιχνίδια, στα διαλείμματα επιλέγουν να είναι κοντά σε δασκάλους, δεν καλούν παιδιά στο σπίτι ούτε τα καλούν (δεν πηγαίνουν σε πάρτι ή σχολικές συγκεντρώσεις), δεν θέλουν να πάνε σχολείο, προτιμούν να τα πηγαίνει και να τα γυρίζει κάποιος ενήλικας στο σχολείο, έχουν ανήσυχο ύπνο με εφιάλτες και δυσκολία στην διατροφή, παρουσιάζουν απρόβλεπτες ψυχικές διακυμάνσεις. Τα παιδιά «θύτες» ή «νταήδες» πιθανόν να εμφανίζουν κάποια από τα εξής χαρακτηριστικά : ενοχλούν, βρίζουν, έχουν προκλητική συμπεριφορά είναι οξύθυμα , θυμώνουν εύκολα δεν έχουν όρια και δυσκολεύονται να ακολουθήσουν κανόνες, εμπλέκονται σε σχετικά νεαρή ηλικία σε «αντικοινωνικές» συμπεριφορές π.χ. κλοπές, βανδαλισμοί, καταχρήσεις.

Τι μπορεί όμως να γίνει;

Παρεμβάσεις πρέπει να γίνουν σε πολλαπλά επίπεδα.

Σε επίπεδο σχολείου:

• ενημέρωση για το φαινομένου του εκφοβισμού στους μαθητές και στους εκπαιδευτικούς
• καλύτερη επίβλεψη των μαθητών στη διάρκεια των διαλειμμάτων
• ανοιχτή επικοινωνία μαθητών – σχολείου

Σε επίπεδο τάξης:

• συνεργατική μάθηση (αλληλοβοήθεια και συνεργασία στις διάφορες δραστηριότητες)
• παιχνίδια ρόλων (ο μαθητής να μπορεί να μπαίνει στη θέση του άλλου με σκοπό την ενίσχυση της ενσυναίσθησης)
• κοινές θετικές δραστηριότητες (ανάθεση έργου που πραγματοποιούνται και εκτός σχολείου)
• κανονισμοί της τάξης σε σχέση με τον εκφοβισμό με επαίνους και συνέπειες.

Οι προτάσεις αφορούν και τα παιδιά «θύματα» και «θύτες» καθώς και τους γονείς των εμπλεκόμενων παιδιών. Η ενημέρωση των γονέων σχετικά με το θέμα του σχολικού εκφοβισμού είναι πολύ σημαντική. Είναι σημαντικό να αναπτυχθεί μια ουσιαστική επικοινωνία και  σχέση εμπιστοσύνης ανάμεσα στο παιδί και στον γονέα.

Σε ατομικό επίπεδο το παιδί πιθανόν να χρειαστεί την βοήθεια κάποιου ειδικού.

• Θα ήταν χρήσιμο το παιδί να μπορεί να αναγνωρίζει, να αιτιολογεί και να εκφράζει λειτουργικά αυτό που το ενοχλεί και το συναίσθημα του.
• Επίσης, το νεαρό άτομο να εκπαιδευτεί σε κοινωνικές και επικοινωνιακές δεξιότητες ώστε να μάθει να αλληλεπιδρά πιο λειτουργικά με τους συνομηλίκους, να εκπαιδευτεί και να εξασκηθεί στον εντοπισμό και την επίλυση προβλημάτων ώστε να καταλάβει ότι ο βίαιος τρόπος δεν είναι ο μόνος τρόπος.
• Εκπαίδευση στην διεκδικητική συμπεριφορά και ενίσχυση της αυτοεκτίμησης.
• Μίμηση προτύπου ώστε και προσπαθεί να μιμηθεί τον τρόπο που ένας σημαντικός άλλος ανταπεξέρχεται σε παρόμοιες καταστάσεις.
• Χρήσιμες φαίνονται οι τεχνικές χαλάρωσης (διαφραγματική αναπνοή, νευρομυϊκή χαλάρωση) ώστε το παιδί να μπορεί αν αποσυμφορηθεί από το άγχος που του προκαλεί αυτή η κατάσταση.

Φανή Ζαφειρίδου 

Συμβουλευτική Ψυχολόγος, MSc