Η ψυχική ασθένεια είναι ένα μοτίβο σκέψης, συναισθήματος και συμπεριφοράς που επιφέρει δυσκολίες στον ψυχισμό του ατόμου ενώ δεν είναι κοινωνικά ή αναπτυξιακά καθορισμένη. Η εκάστοτε ψυχική ασθένεια, άσχετα από τη φύση και την έκφρασή της, παρεμποδίζει τη λειτουργικότητα του ατόμου σε προσωπικό, επαγγελματικό και κοινωνικό επίπεδο. Από την άλλη, η σωματική νόσος αναφέρεται στην άμεση αντίδραση του οργανισμού απέναντι στους εξωγενείς παράγοντες που πλήττουν τη σωματική ακεραιότητα του ατόμου. Το σώμα δέχεται ένα χτύπημα, ένα πλήγμα που η έκφρασή του αποτυπώνεται.
Προκύπτουν, λοιπόν, εύλογα τα ερωτήματα∙ υπάρχει σύνδεση μεταξύ της ψυχικής και της σωματικής ασθένειας; Ποια ασθένεια επηρεάζει ποια; Ο Καρτέσιος, ‘διχοτομεί’ τον άνθρωπο σε σώμα και ψυχή. Ο Ιπποκράτης από την άλλη, ο Πατέρας της Ιατρικής, μιλά για ολιστική θεώρηση του ατόμου. Μια θεώρηση που συνδέει το σώμα και την ψυχή τόσο άρρηκτα μεταξύ τους πρεσβεύοντας πως όταν το σώμα νοσεί, νοσεί και η ψυχή.
Η σωματοποίηση που συνδέεται με τις ψυχιατρικές ασθένειες περιγράφεται ως η προσπάθεια να εκφραστεί η ψυχική δυσφορία διαμέσου του σώματος [1,2]. Η ένδειξη του σωματικού πόνου μπορεί ωστόσο να κρύβει μια ψυχική διαταραχή, όπου λόγω της προσοχής στο έκδηλο σύμπτωμα του σώματος, να αργεί η θεραπεία της. Η σωματοποίηση, αν και τα όριά της δεν είναι σαφώς καθορισμένα, δείχνει να σχετίζεται με πλήθος ψυχικών ασθενειών, με πρωτεύουσες την κατάθλιψη, τα καρδιαγγειακά και το άγχος [3,4]. Επιστημονικά ευρήματα δείχνουν ότι σωματικές ενοχλήσεις, όπως οι συχνοί πονοκέφαλοι, οι πόνοι στο στομάχι και στο στήθος μπορεί να οδηγήσουν το άτομο να εμφανίσει καταθλιπτικά συμπτώματα, κατάσταση που χαρακτηρίζεται ως ‘συγκαλυμμένη κατάθλιψη’ [3]. Γίνεται λόγος, λοιπόν, για συννοσηρότητα (comorbidity) η οποία αφορά στην ευαλωτότητα της προσωπικότητας, στο σύνολό της [5]. Δεδομένων αυτών των διαπιστώσεων, οι ειδικοί στον χώρο της ψυχικής υγείας στην προσπάθειά τους να εξηγήσουν τη σύνδεση αυτή, κάνουν λόγο για το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο.
Το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο στηρίζεται στη φιλοσοφία ότι ο τρόπος κατανόησης της νόσου πηγάζει αλλά και επηρεάζεται από πολλαπλά επίπεδα μέσα στα οποία λειτουργεί το άτομο∙ βιολογικά, κοινωνικά, ψυχολογικά. Πρώτος ο Meyer αρχίζει να δίνει σημασία στο ψυχοβιολογικό ιστορικό του ασθενούς και να θεωρεί ότι οι ψυχιατρικές καταστάσεις τις οποίες βιώνει ενδέχεται να είναι απόρροια βιολογικών προδιαθέσεων. Το μοντέλο αυτό έχει τις ρίζες του στην ιατρική αντίληψη του Ιπποκράτη όπου το πάσχον άτομο αντιμετωπίζεται ολιστικά. Η ασθένεια αντιμετωπίζεται ως έκφραση ενός συμπτώματος που δεν έχει γραμμική πορεία. Αντίθετα, η πορεία και η απάντηση είναι σύνθετη, πολύπλοκη και γι’ αυτό η αντιμετώπισή της απαιτεί την παρουσία διεπιστημονικής ομάδας ειδικών καθώς και την άμεση εμπλοκή του ίδιου του πάσχοντα.
Η εμφάνιση μιας ψυχικής διαταραχής, επομένως, είναι πολυπαραγοντική, πολυεπίπεδη, φασματική, όπως ακριβώς και η ανθρώπινη λειτουργία. Ποικίλοι παράγοντες επιβαρύνουν αρνητικά την υγεία και η απαντητικότητα του οργανισμού δεν είναι πάντα θετική όταν συντρέχουν και άλλοι κοινωνικοί ή/και περιβαλλοντικοί παράγοντες. Έτσι δημιουργείται «ο φαύλος κύκλος της κακής υγείας» [6].
Μέσω αυτών των παραγόντων η διάγνωση, η πορεία καθώς και η θεραπεία της ασθένειας ή/και η πρόληψη, δεν μένουν ανεπηρέαστες. Κάθε διεργασία επηρεάζει ή/και επηρεάζεται μέσα από την αλληλεπίδραση αυτή, με αποτέλεσμα ο ασθενής να διαφεύγει από τον ρόλο του θύματος και να αποκτά ενεργό ρόλο στην αντιμετώπιση της ασθένειάς του [7]. Η νόσος, επομένως, δεν αρχίζει ούτε και τελειώνει σε ένα μόνο σύμπτωμα αλλά αποτελεί συνάρτηση βιολογικών, κοινωνικών και ψυχολογικών παραμέτρων, καταλήγοντας στο ότι το βιοϊατρικό πρότυπο είναι υποσύστημα του βιοψυχοκοινωνικού. Η επικεντρωμένη στο άτομο διάγνωση (person–centered diagnosis) μέσω του βιοψυχοκοινωνικού προτύπου συνδέει την επιστήμη με τον άνθρωπο, τον ασθενή με την οικογένειά του κάνοντας έτσι πιο αποτελεσματική τη θεραπεία [8].
Ο Ιπποκράτης, τελικά, και πάλι επιβεβαιώνεται: νους υγιής εν σώματι υγιεί…!
Κατερίνα Λεβάκη,
Ψυχολόγος
Ειδίκευση στη Γνωσιακή – Συμπεριφοριστική Θεραπεία
Διδάκτωρ Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης
Βιβλιογραφικές αναφορές
- Sayar K. Tıbben açıklanamayan belirtiler. Türk Psikiyatri Dergisi 2002; 13: 222-231.
- Spinhoven P, van der Does AJ. Somatization and somatosensory amplification in psychiatric outpatients: An explorative study. Compr Psychiatry 1997; 38:93-97.
- Müjgan Özen, Z. Nergis Aküzüm Serhadlı, A. Solmaz Türkcan, Gülten Erben Ülker Somatization in depression and anxiety disorders. The Journal of Psychiatry and Neurological Sciences 2010; 23:60-65
- Fabrega H Jr. The concept of somatization as a cultural and historical product of Western medicine. Psychosom Med 1990; 52:653-672.
- Jane M. Murphy, Richard R. Monson, Donald C. Olivier, Gwendolyn E. P. Zahner, Arthur M. Sobol, and Alexander H. Leighton A. Relations over Time between Psychiatric and Somatic Disorders: The Stirling County Study, American Journal of Epidemiology. 1992; 135(1): 95-105
- Χαλικιοπούλου–Μελισσά, Χρυσούλα. Ψυχολογία της υγείας. Ιδιωτική έκδοση, Θεσσαλονίκη. 1990;36
- Αποστολοπούλου, Ε. (2013) Εναλλακτικές – Συμπληρωματικές Μέθοδοι Θεραπείας: τρέχουσες απόψεις των επαγγελματιών υγείας για εκπαίδευση. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Σχολή Επιστημών Υγείας Τμήμα Ιατρικής
- Παπαδημητρίου ΓΝ, Λιάππας ΙΑ, Λύκουρας Ε. Εφαρμογή του Βιοψυχοκοινωνικού Προτύπου στην Ψυχιατρική. Στο: Παπαδημητρίου ΓΝ, Λιάππας ΙΑ, Λύκουρας Ε (Επιμ. Έκδοσης) Σύγχρονη Ψυχιατρική. Βήτα Ιατρικές Εκδόσεις, Αθήνα, 2013:41–46