Η οικογένεια μπορεί να γίνει αντιληπτή ως ένα σύστημα, ένα σύνολο, το οποίο συνιστά κάτι παραπάνω από το άθροισμα των μελών του. Η έννοια της ολότητας υποδηλώνει ότι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε το σύστημα μελετώντας το κάθε μέλος ξεχωριστά, αλλά μόνο μέσα από τις μεταξύ τους σχέσεις. Ένα χαρακτηριστικό της οικογένειας είναι ότι αποτελεί ένα σύστημα όπου υπάρχουν κυρίως εισροές νέων μελών. Εισροές μπορούν να υπάρξουν μέσω της γέννησης παιδιών, της υιοθεσίας και του γάμου. Αντιθέτως, εκροές υπάρχουν μόνο με τον θάνατο κάποιου μέλους, αφού ακόμα και στην περίπτωση διαζυγίου, το άτομο που αποχωρεί παραμένει μέλος της οικογένειας. Μπορούμε να πούμε ότι η οικογένεια είναι ένα σύστημα που έχει τρία χαρακτηριστικά:
- Η δομή της είναι εκείνη ενός ανοικτού συστήματος στο οποίο υπάρχουν κυρίως είσοδοι.
- Διαγράφει μία αναπτυξιακή πορεία, κινούμενη μέσα από έναν αριθμό σταδίων τα οποία απαιτούν την αναδόμησή της.
- Προσαρμόζεται στις μεταβαλλόμενες καταστάσεις, ώστε να διατηρεί την συνέχειά της και να προάγει την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των μελών της.
Όπως κάθε σύστημα, έτσι και η οικογένεια επιθυμεί την διατήρηση της ομοιόστασης, της ασφάλειας και της υπάρχουσας δομής της. Έτσι επιβάλλει περιορισμούς στα μέλη της και τα κατευθύνει προς την εμφάνιση προβλέψιμων συμπεριφορών. Εντός της οικογένειας υπάρχουν και λειτουργούν κάποια υποσυστήματα. Ως υποσυστήματα στην οικογένεια μπορούμε να ορίσουμε: το κάθε μέλος ξεχωριστά, το ζευγάρι, τα αδέλφια, το παιδί με την μητέρα, το παιδί με τον πατέρα, κ.ο.κ. Το κάθε μέλος λοιπόν συμμετέχει σε διάφορα υποσυστήματα, με διαφορετικά επίπεδα ισχύος. Τα όρια ενός υποσυστήματος είναι οι κανόνες που καθορίζουν ποιος και πώς συμμετέχει σε αυτό. Τα βασικά υποσυστήματα σε μία οικογένεια είναι τα εξής:
- Υποσύστημα συζύγων. Σχηματίζεται όταν δύο ενήλικες συνδέονται με σκοπό την δημιουργία οικογένειας. Τα καθήκοντα του υποσυστήματος αυτού είναι ζωτικής σημασίας για την λειτουργία της οικογένειας. Απαιτούμενες ικανότητες είναι η συμπληρωματικότητα και η αμοιβαία προσαρμογή. Και οι δύο σύζυγοι πρέπει να παραχωρήσουν ένα μέρος της διαφορετικότητάς τους, για να κερδίσουν την αίσθηση του «ανήκειν». Το υποσύστημα αυτό μπορεί να είναι καταφύγιο από εξωτερικούς στρεσσογόνους παράγοντες, να ενθαρρύνει και να στηρίζει την μάθηση και να ενεργοποιεί δημιουργικές πλευρές του ατόμου. Πρέπει να τεθεί ένα όριο, που θα το προστατεύει από τις παρεμβάσεις άλλων υποσυστημάτων. Το ζευγάρι πρέπει να έχει τον δικό του «χώρο».
- Γονεϊκό υποσύστημα. Με την γέννηση του πρώτου παιδιού, το υποσύστημα των συζύγων πρέπει να διαφοροποιηθεί, ώστε να εκπληρώσει τα καθήκοντα κοινωνικοποίησης ενός παιδιού χωρίς όμως να χάσει την υποστήριξη που χαρακτηρίζει το υποσύστημα των συζύγων. Όσο το παιδί μεγαλώνει, το γονεϊκό υποσύστημα πρέπει να τροποποιείται. Η επαφή του παιδιού με το εξω-οικογενειακό περιβάλλον μπορεί να επηρεάσει την σχέση του ζευγαριού. Στα πολύ μικρά παιδιά υπερισχύουν οι ανάγκες για ανατροφή και φροντίδα, καθώς το παιδί μεγαλώνει υπερισχύει η ανάγκη του ελέγχου και της καθοδήγησης, και τελικά στην εφηβεία υπερισχύει η ανάγκη της σύγκρουσης και της απαίτησης για αυτονομία.
- Υποσύστημα αδελφών. Είναι το πρώτο κοινωνικό «εργαστήριο» μέσα στο οποίο τα παιδιά μπορούν να πειραματιστούν με τις σχέσεις μεταξύ συνομηλίκων. Μαθαίνουν να διαπραγματεύονται, να συνεργάζονται, να ανταγωνίζονται, να διεκδικούν, να υποχωρούν και να κάνουν συμμάχους. Αργότερα, με συνομήλικους εκτός οικογενείας προσπαθούν να αναπαράγουν τα ίδια πρότυπα.
Οι ρόλοι, η λειτουργία και οι σχέσεις μεταξύ των υποσυστημάτων μεταβάλλονται, καθώς η οικογένεια περνά τα διάφορα στάδια εξέλιξης.
Βασικό πρόβλημα του οικογενειακού συστήματος είναι αυτό των διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ συζύγων, γονέων και παιδιών, καθώς και μεταξύ του οικογενειακού συστήματος με άλλα συστήματα στον στενό και ευρύτερο κοινωνικό χώρο. Η ένταση και η διατάραξη των σχέσεων μέσα στο οικογενειακό σύστημα οφείλονται τόσο σε ενδογενείς όσο και σε εξωγενείς παράγοντες. Οι ενδογενείς έχουν σχέση αφενός με αμφισβητούμενες αξίες αναφορικά με τους ρόλους, τα καθήκοντα, τις υποχρεώσεις και την γενική συμπεριφορά των μελών, και αφετέρου με την ιδιοσυγκρασία και την προσωπικότητα των μελών της. Οι εξωγενείς παράγοντες συνδέονται με τις εξωτερικές πιέσεις που δέχεται το οικογενειακό σύστημα από το περιβάλλον. Ένας πολύ βασικός παράγοντας στην διατάραξη της οικογενειακής ηρεμίας είναι η εξουθενωτική εμπλοκή της εργαζόμενης γυναίκας – μητέρας σε αμέτρητες δραστηριότητες, κάτι το οποίο έχει επιπτώσεις στην εκπλήρωση του ρόλου της ως συζύγου. Η απομάκρυνση από τον σύζυγο, η διατάραξη της σχέσης τους, η μεταξύ τους διαμάχη, η ανάπτυξη ψυχοπαθολογικής συμπτωματολογίας και η διάσπαση της οικογένειας μπορούν να αποδοθούν στους συγκρουόμενους αυτούς ρόλους και στο στρες που αυτοί προκαλούν.
ΠΗΓΕΣ
- Minuchin, S. (2000), Οικογένειες και Οικογενειακή Θεραπεία, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα
- Ζαφείρης, Α., Ζαφείρη, Ε., Μουζακίτης, Χ., (1999) Οικογενειακή Θεραπεία – θεωρία και πρακτικές εφαρμογές, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα
- Minuchin, S., Fishman, H.C., (2002), Family Therapy Techniques, Harvard University Press Cambridge, Massachusetts, and London, England
Ανδρουτσάκος Ιωάννης
Ψυχολόγος, MSc
Ειδίκευση στη Γνωσιακή – Συμπεριφοριστική Θεραπεία
Συστημική – Οικογενειακή Ψυχοθεραπεία