Η ψυχική διαταραχή φαντάζει ως κάτι «μακρινό» και σπάνιο στους περισσότερους ανθρώπους. Είναι όμως έτσι; Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, ένας στους τέσσερις ανθρώπους θα αντιμετωπίσει κάποια στιγμή στη ζωή του μία ψυχική διαταραχή, ενώ 121 εκατομμύρια άνθρωποι πάσχουν από κατάθλιψη- η οποία εκτιμάται ότι το 2020 θα αποτελεί τη συχνότερη ασθένεια στον ανεπτυγμένο κόσμο.
Η διάγνωση κάποιας ψυχικής διαταραχής δεν γίνεται αυθαίρετα. Υπάρχουν δύο ταξινομικά εγχειρίδια (το ICD-10 του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας και το DSM-V της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Ένωσης) τα οποία αναφέρουν τα κριτήρια για να τεθεί η διάγνωση μίας ψυχικής διαταραχής, δηλαδή τα συμπτώματα, η διάρκεια και λοιποί παράγοντες. Παρότι μπορεί άτομα με την ίδια διεγνωσμένη διαταραχή να μην έχουν ακριβώς τα ίδια συμπτώματα, η ύπαρξη διαγνωστικών κατηγοριών έχει πολλά πλεονεκτήματα. Κατ’ αρχήν, επιτρέπει στους ειδικούς ψυχικής υγείας να μιλάνε «την ίδια γλώσσα», να κατανοούν δηλαδή την γενική κλινική εικόνα του θεραπευόμενου χωρίς να αναφέρουν ένα-ένα τα συμτώματα. Κατά δεύτερον, η χρήση διαγνωστικών κατηγοριών είναι αναγκαία στην έρευνα και στην θέσπιση θεραπευτικών πρωτοκόλλων (ψυχοθεραπείας και φαρμακοθεραπείας). Επίσης, η δυνατότητα χορήγησης αναρρωτικών αδειών, η κάλυψη συνταγογραφούμενων φαρμάκων και άλλου τέτοιου είδους παροχές από τους ασφαλιστικούς φορείς δεν θα ήταν εφικτές χωρίς την ύπαρξη διαγνωστικών κατηγοριών. Τέλος, η καταγραφή και ομαδοποίηση συγκεκριμένων συμπτωμάτων προσδίδει οικουμενικότητα, αντικειμενικότητα και επιστημονική εγκυρότητα στη διάγνωση της ψυχικής διαταραχής.
Η ύπαρξη διαγνωστικών κατηγοριών έχει δεχθεί σημαντική κριτική, και όχι άδικα. Όταν ένα άτομο διαγιγνώσκεται με μία ψυχική διαταραχή, αυτομάτως μπαίνει μία «ταμπέλα», με αποτέλεσμα να χάνει την μοναδικότητα του, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και την δυσλειτουργία που μπορεί να προκαλούν τα συμπτώματα στο συγκεκριμένο άτομο. Επίσης, τίθεται ένα σημαντικό ερώτημα σχετικά με την γραμμή που διαχωρίζει το φυσιολογικό με το μη φυσιολογικό. Για παράδειγμα, ένα άτομο για να διαγνωσθεί με μείζον καταθλιπτική διαταραχή, πρέπει, εκτός των άλλων, να εμφανίζει τουλάχιστον 5 από μία λίστα 9 συμπτωμάτων. Συνεπώς, εάν ένα άτομο εμφανίζει 6 συμπτώματα τίθεται η διάγνωση της μείζονος καταθλιπτικής διαταραχής. Εάν όμως εμφανίζει τέσσερα συμπτώματα, κρίνεται υγιής, άρα δεν θεωρείται ότι χρήζει θεραπείας, ασχέτως πόσο αυτό το άτομο υποφέρει ή δυσλειτουργεί στην καθημερινότητά του. Άτομα με την ίδια διαταραχή μπορούν να συμπεριφέρονται διαφορετικά, να επηρεάζονται λιγότερο ή περισσότερο από τα συμπτώματα και να επηρεάζονται με άλλο τρόπο στην καθημερινότητά τους.
Μία ακόμη αρνητική επίπτωση της ύπαρξης διαγνωστικών κατηγοριών είναι ο στιγματισμός που υφίστανται οι ασθενείς. Ο στιγματισμός βεβαίως είναι ένα φαινόμενο που θα υπήρχε και χωρίς τις διαγνωστικές κατηγορίες αλλά η ύπαρξή τους τον ενισχύει αφού ομαδοποιεί τους ανθρώπους βάσει κάποιου χαρακτηριστικού. Το κοινωνικό στίγμα είναι μία ανεπιθύμητη, δυσφημιστική ιδιότητα που στερεί από κάποιον το δικαίωμα της πλήρους κοινωνικής αποδοχής και τον αναγκάζει να κρύψει την αιτία που προκαλεί αυτή την αντιμετώπιση. Αποτελεί έναν έντονα μειωτικό χαρακτηρισμό που αποδίδεται σε κάποιον και από τον οποίο είναι πολύ δύσκολο να απαλλαγεί. Ο στιγματισμός των ψυχικά πασχόντων στηρίζεται σε λάθος πεποιθήσεις
(α) για την φύση των διαταραχών (όπως το ότι είναι μόνο αποτέλεσμα κληρονομικότητας, ότι είναι ένδειξη αδυναμίας, ότι είναι αποτέλεσμα των επιλογών τους, ότι οι ψυχικά ασθενείς είναι επικίνδυνοι) και
(β) για την αντιμετώπισή τους (δηλαδή ότι είναι ανίατες).
Ένας ακόμη παράγοντας είναι η παράξενη-παράδοξη συμπεριφορά και σκέψη που απαντάται σε κάποιους ψυχικά ασθενείς. Ο κοινωνικός στιγματισμός προκαλεί αισθήματα ντροπής και ενοχής στις οικογένειες των ψυχικά ασθενών και κοινωνική απομόνωση. Επίσης, οι ίδιοι οι ασθενείς, δυσκολεύονται να αποδεχθούν την ασθένεια και συχνά δυσκολεύονται να αναζητήσουν θεραπεία ή δεν την αναζητούν καθόλου.
Αν και έχουν γίνει αρκετά βήματα προς την καταπολέμηση του στιγματισμού των ψυχική ασθενών, ένα μεγάλο ποσοστό ψυχικά ασθενών συνεχίζει να ζει αποτραβηγμένο από την κοινωνία. Η ενημέρωση των πολιτών ότι η ψυχική διαταραχή:
(α) μπορεί να αναφέρεται σε καταστάσεις πολύ διαφορετικές μεταξύ τους (ακόμα και στην ίδια διαταραχή υπάρχει η έννοια του φάσματος),
(β) μπορεί να εμφανιστεί σε οποιαδήποτε οικογένεια και σε άτομα όλων των ηλικιών (άρα μας αφορά όλους),
(γ) δεν είναι όλοι οι ψυχικά ασθενείς επικίνδυνοι και απρόβλεπτοι και
(δ) οι πάσχοντες και οι οικογένειές τους υποφέρουν από την ασθένεια.
Επίσης και η απαγόρευση χρήσης από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης χαρακτηρισμών που προβάλλουν στερεοτυπικές αντιλήψεις (π.χ. «ο σχιζοφρενής δολοφόνος με το πριόνι») θα βοηθήσουν στην μείωση του στίγματος που ακολουθεί την διάγνωση μίας ψυχικής διαταραχής. Το σημαντικότερο όμως είναι να γίνει κατανοητό ότι η ψυχική διαταραχή δεν χαρακτηρίζει ολόκληρη την ύπαρξη του ατόμου και ότι ο ψυχικά ασθενής είναι άνθρωπος με αισθήματα, όνειρα, δυνατότητες και ανάγκες. Άλλωστε, η ψυχική διαταραχή είναι κάτι που μας αφορά (έστω και δυνητικά) όλους.
Ανδρουτσάκος Ιωάννης
Ψυχολόγος, MSc
Υποψήφιος Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών
Ειδίκευση στη Γνωσιακή – Συμπεριφοριστική Θεραπεία
Οικογενειακή – Συστημική ψυχοθεραπεία